Οι κατωτέρω αράδες εγράφησαν για την παρουσίαση του τόμου του Γιώργου Κόκκινου, Το ολοκαύτωμα. Η διαχείριση της τραυματικής μνήμης: θύτες και θύματα, Gutenberg, Αθήνα 2015, σσ. 368 που πραγματοποιήθηκε την εσπέρα της ακρινής Παρασκευής του Οκτώβρη 2015 (ήγουν 30.10.15) στο Λαογραφικό, Ιστορικό και Φυσικής Ιστορίας Μουσείο της Κοζάνης.
Τρεις συνιστώσες συμπλέκονται την παρούσα στιγμή της εκφώνησης: α. το ακροατήριο -η σημαντικότερη μάλλον συνιστώσα μιας ανοιχτής εκδήλωσης (επ' ευκαιρία σας ευχαριστώ για την παρουσία σας), β. το βιβλίο και ο συγγραφέας του (παρενθετικά εκ νέου, απευθύνω τις θερμές μου ευχαριστίες στον κ. Κόκκινο για την θετική του απάντηση στο κάλεσμά μας) και γ. ο εισηγητής που μεσολαβεί των δύο πρώτων και συμβάλλει ουσιωδώς με τον λόγο και την παρέμβασή του στην παραγωγή αποτελέσματος και τη φορά εξέλιξης της εκδήλωσης. Η ομιλία αφορά σε διάφορες πτυχές: το ενυπάρχον υλικό του συγγράμματος, την σκοποθεσία του, την ιστοριογραφία του διαπραγματευόμενου ζητήματος και την Επιστήμη της Ιστορίας, δηλ. τις θεωρητικές προσεγγίσεις. Στην ανταλλαγή απόψεων που ευελπιστώ να επέλθει, θα αναλυθούν διεξοδικότερα οι παρακάτω σκέψεις.
Τρεις συνιστώσες συμπλέκονται την παρούσα στιγμή της εκφώνησης: α. το ακροατήριο -η σημαντικότερη μάλλον συνιστώσα μιας ανοιχτής εκδήλωσης (επ' ευκαιρία σας ευχαριστώ για την παρουσία σας), β. το βιβλίο και ο συγγραφέας του (παρενθετικά εκ νέου, απευθύνω τις θερμές μου ευχαριστίες στον κ. Κόκκινο για την θετική του απάντηση στο κάλεσμά μας) και γ. ο εισηγητής που μεσολαβεί των δύο πρώτων και συμβάλλει ουσιωδώς με τον λόγο και την παρέμβασή του στην παραγωγή αποτελέσματος και τη φορά εξέλιξης της εκδήλωσης. Η ομιλία αφορά σε διάφορες πτυχές: το ενυπάρχον υλικό του συγγράμματος, την σκοποθεσία του, την ιστοριογραφία του διαπραγματευόμενου ζητήματος και την Επιστήμη της Ιστορίας, δηλ. τις θεωρητικές προσεγγίσεις. Στην ανταλλαγή απόψεων που ευελπιστώ να επέλθει, θα αναλυθούν διεξοδικότερα οι παρακάτω σκέψεις.
Στην πρώτη επαφή με το βιβλίο, ξεκινά κανείς απ' το εξώφυλλό του. Κάτω απ' το τερατώδες σύμβολο του ολοκληρωτισμού, προβάλει απεικόνιση θυμάτων του. Η εικόνα αφηγείται σκηνή από ναζιστικό στρατόπεδο εξόντωσης. Ένας ταχύτατος εσωτερικός μονόλογος έμφορτος ερωτημάτων ξεκινά: ποιο το περιεχόμενο του βιβλίου; Τι βιβλιογραφία χρησιμοποιεί; Πως την προσεγγίζει; Σε τι συμπεράσματα καταλήγει; Ακολουθούν έτερα που εκπορεύονται απ' τον τίτλο: δουλεύει επαγωγικά (ολοκαύτωμα-μνήμη) ή αντίστροφα; Ή μήπως παλινδρομεί εξίσου και στα δύο; Τη σκυτάλη παίρνει το ξεφύλλισμα: πληθώρα υποσημειώσεων (άκρως αναγκαίες για ένα επιστημονικό πόνημα) και διάλογος με μεγάλο μέρος της ελληνικής και ξένης βιβλιογραφίας. Για το βιβλίο θα τοποθετηθεί καταλληλότερα ο ίδιος ο συγγραφέας. Προσωπικά θα προσεγγίσω αυτά που θεώρησα περισσότερο χρήσιμα. Μην έχοντας πρότερη ενασχόληση με το θέμα που πραγματεύεται το βιβλίο, αυτό ναι μεν δυσκόλεψε την ανάγνωσή του, απ' την άλλη όμως, με απαγκίστρωσε απ' τις όποιες επιρροές του, βοηθώντας έτσι στην συνάρθρωση ειλικρινότερης ομιλίας.
Εν τέλει αρχίζει η ανάγνωση. Σταματά αυτή πολλάκις στις εκτενείς, αλλά κατατοπιστικότατες βιβλιογραφικές αναφορές. Δύο τα μέρη της ύλης του: το πρώτο αφορά στις διεργασίες των επώδυνων εμπειριών και το δεύτερο στην αναπαράστασή τους. Το σύνολο των γραφομένων κινείται γύρω απ' τον άξονα μνήμη και Ιστορία και δη την Δημόσια εκδοχή της. Αγνοώντας εν μέρει τις ακαδημαϊκές νόρμες και διαλογιζόμενος πάνω στις ενεστώσες αξίες της κοινωνίας, μας προσφέρει υλικό για σκέψη πάνω σ' ένα ζήτημα που θεωρεί άξιο σπουδής. Ευλόγως θα αναρωτηθεί κανείς γιατί να παρουσιάσουμε ένα βιβλίο με αναφορά στους Εβραίους, σε μια πόλη που ουδέποτε κατόρθωσε να εγκατασταθεί Εβραίος. Είναι γνωστό πιστεύω στους περισσότερους από σας, το ανέκδοτο με τον Εβραίο και το καρπούζι, που δείχνει το λόγο που δεν κατάφεραν να κατισχύσουν έναντι των δαιμόνιων Κοζανιτών εμπόρων επί Οθωμανοκρατίας. Ο λόγος λοιπόν έγκειται στον υπότιτλο “διαχείριση της τραυματικής μνήμης”, ο οποίος αντιστοιχεί περισσότερο στο περιεχόμενο του τόμου, απ' ότι ο ίδιος ο τίτλος. Ο ρόλος του δεύτερου έγκειται στο να μαρτυρήσει όχι τόσο τα περιλαμβανόμενα, αλλά την ενόρμηση του συγγραφέα. Μιαν ενόρμηση που κρίνεται άκρως ενδιάθετη κι ευσυνείδητη κρίνοντας κι απ' την αφιέρωση του βιβλίου στα άτομα που συνδέονται μαζί του με τους στενότερους συγγενικούς δεσμούς.
Εισερχόμενοι τώρα στο περιεχόμενο του βιβλίου εύκολα ανακαλύπτει κανείς την πολυπρισματικότητα και πολυχρηστικότητά του. Όπως ήδη έχουμε ανακοινώσει, οι σημερινοί τρεις βασικοί παρουσιαστές, προσεγγίζουν το βιβλίο από αντίστοιχες σκοπιές. H ελαστικότητα του περιεχομένου κρίνεται άκρως ωφέλιμη. Ο κάθε ένας λοιπόν εκτείνει ή συμπτύσσει το υλικό εννοιολογώντας το βάσει των διανοητικών του λειτουργιών και της κοσμοθεωρίας του. Για τον υποφαινόμενο π.χ. η προσφορά του έγκειται στην αποτύπωση και αφήγηση γεγονότων του παρελθόντος και ιδιαίτερα των οδυνηρών εμπειριών που ενίοτε ακόμη χαίνουν. Επιπλέον, το ξέθαμα και η αποτύπωση στιγμών του παρελθόντος, όπως ακριβώς συνέβησαν, αποτελεί προκείμενο της Επιστήμης της Ιστορίας, αφού η τοποθέτησή τους στη βάσανό της, η αναπαράσταση των αληθειών και αναληθειών κι εν τέλει η αποσαφήνιση των αιτιών τους, αποτρέπουν την επανάληψή τους.
Εκκινεί ο Κόκκινος αποκρυπτογραφώντας την ιστορική μοναδικότητα του Ολοκαυτώματος, μελετά τη σχέση του με τον αντισημιτισμό και το χιτλερισμό (ιδεολογίες αντίθετες στις ιδέες του Διαφωτισμού) και συντάσσει το Ολοκαύτωμα ως σύνοψη του ιστορικού τραύματος, αισθητοποιώντας την ιστορικοποίηση της μνήμης. Η χρήση αφηρημένων εννοιών για συγκεκριμένες καταστάσεις διέπει και επιφορτίζει το συλλογισμό του που συναρτάται άμεσα με το κριτικό πνεύμα της Επιστήμης. Η μνήμη τώρα, σημαντικότατη παράμετρος της Ιστορίας, ανήκει στο ιστορικό παρελθόν. Πότε ερμητικά κλειστή -όταν πρόκειται για τραυματική-, πότε φυρή και πότε διάπλατη. Στη δημόσια σφαίρα κυριαρχεί μεν το παρελθόν, ταυτόχρονα όμως κυριαρχεί φορές και η σιωπή του ή ακόμα και η άρνησή του, μεταβαίνοντας τοιουτοτρόπως απ' το ολοκαύτωμα λαών στο ολοκαύτωμα της μνήμης. Μιας μνήμης που εξελίσσεται σε μετα-μνήμη (σα να λέμε καμιά φορά αγανακτισμένη μνήμη) αφού ελλείπει η δικαίωση. Τις μνήμες συλλέγει ο Ιστορικός μέσω των προφορικών ενθυμήσεων. Δύσκολες πηγές, αφού οι αξιοπιστία τους εξαρτάται από το αισθητήριο του συλλέκτη τους και ο δαμασμός τους εν τέλει από τις ιδιαίτερες ικανότητές του, καθ' ότι ο πληροφορητής τις ενδύει ή τις εκδύει -στιγμές- με τις προσωπικές του αντιλήψεις.
Η αναμέτρηση με τα παρελθόντα, σε μια περίοδο που κυριαρχεί το παρελθόν και η άρνησή του, μετατρέπει τη λήθη ή την αμνησία σε ζωηρή ανάκληση των αναμνήσεων. Ακολουθεί η μνημοσύνη. Χρήζει αυτή πολλών αναγνώσεων και απαιτητική ανάλυση. Η μνήμη και οι ευκρινείς αναφορές σ' αυτή, συμβάλλουν όχι μονάχα στην ασφαλέστερη συνείδηση για το παρελθόν και στη λυσιτελέστερη αντιμετώπιση του παρόντος, αλλά και στην συστηματικότερη αναζήτηση του μέλλοντος.
Το Ολοκαύτωμα, με την ιστορική του μοναδικότητα, μπορεί υπόρρητα να λειτουργήσει παραδειγματικά. Εξάλλου η αφήγηση και διεκτραγώδηση του Ολοκαυτώματος δε στοχεύει μόνο στην παρουσίαση της εξόντωσης των εβραίων, αλλά κατ’ ουσία της εξουδετέρωσης του ανθρώπινου είδους. Συνήθως όμως, αντί για θύτες και θύματα η Ιστορία αφηγείται για ήρωες και θύματα. Οι επίμεμπτοι του παρελθόντος θύτες λείπουν. Και επειδή όλα αυτά, συνυπάρχουν και συγκρούονται στη δημόσια σφαίρα της Ιστορίας, η συμμετοχή της ακαδημαϊκής Ιστορίας σ’ αυτή εκτιμάται ως καίρια, αφού η τελευταία δύναται να λειτουργήσει ως κομιστής αληθινών αληθειών, αφού φορές κατισχύουν οι πλασματικές.
Συνοψίζοντας: το βιβλίο αποτελεί ερέθισμα για προβληματισμό και σκέψη, απευθυνόμενο όχι μόνο σε ακαδημαϊκό κοινό, αλλά και σε ευρύτερο. Με τις συνεχείς αναφορές στη μνήμη προστίθεται και εμπλουτίζει μια σειρά πονημάτων που περιστρέφονται γύρω από την ίδια ιδέα. Οι θεράποντες της τέχνης της Κλειούς θα βοηθηθούν στην επεξεργασία και αποτύπωση της μνήμης και δη της τραυματικής, ενώ τους λογής βιβλιογνώστες θα έλξει η ενδογενής αφήγηση, απ’ όπου θα αντλήσουν πτυχές για αξιοποίηση, ενάντιες στις στρογγυλές διατυπώσεις επ’ ωφελεία των ευκρινών συναγομένων. Επωφελές θα είναι όμως και για τους αναγνώστες του μέλλοντος -όπως και κάθε αντίστοιχο- αφού θα αποτελέσει πλούσια πηγή πληροφοριών της εποχής μας, καθ’ ότι οι Ιστορικοί είναι -πέραν από ερμηνευτές του παρελθόντος- μάρτυρες του καιρού τους και των προβλημάτων του.
Εν τέλει αρχίζει η ανάγνωση. Σταματά αυτή πολλάκις στις εκτενείς, αλλά κατατοπιστικότατες βιβλιογραφικές αναφορές. Δύο τα μέρη της ύλης του: το πρώτο αφορά στις διεργασίες των επώδυνων εμπειριών και το δεύτερο στην αναπαράστασή τους. Το σύνολο των γραφομένων κινείται γύρω απ' τον άξονα μνήμη και Ιστορία και δη την Δημόσια εκδοχή της. Αγνοώντας εν μέρει τις ακαδημαϊκές νόρμες και διαλογιζόμενος πάνω στις ενεστώσες αξίες της κοινωνίας, μας προσφέρει υλικό για σκέψη πάνω σ' ένα ζήτημα που θεωρεί άξιο σπουδής. Ευλόγως θα αναρωτηθεί κανείς γιατί να παρουσιάσουμε ένα βιβλίο με αναφορά στους Εβραίους, σε μια πόλη που ουδέποτε κατόρθωσε να εγκατασταθεί Εβραίος. Είναι γνωστό πιστεύω στους περισσότερους από σας, το ανέκδοτο με τον Εβραίο και το καρπούζι, που δείχνει το λόγο που δεν κατάφεραν να κατισχύσουν έναντι των δαιμόνιων Κοζανιτών εμπόρων επί Οθωμανοκρατίας. Ο λόγος λοιπόν έγκειται στον υπότιτλο “διαχείριση της τραυματικής μνήμης”, ο οποίος αντιστοιχεί περισσότερο στο περιεχόμενο του τόμου, απ' ότι ο ίδιος ο τίτλος. Ο ρόλος του δεύτερου έγκειται στο να μαρτυρήσει όχι τόσο τα περιλαμβανόμενα, αλλά την ενόρμηση του συγγραφέα. Μιαν ενόρμηση που κρίνεται άκρως ενδιάθετη κι ευσυνείδητη κρίνοντας κι απ' την αφιέρωση του βιβλίου στα άτομα που συνδέονται μαζί του με τους στενότερους συγγενικούς δεσμούς.
Εισερχόμενοι τώρα στο περιεχόμενο του βιβλίου εύκολα ανακαλύπτει κανείς την πολυπρισματικότητα και πολυχρηστικότητά του. Όπως ήδη έχουμε ανακοινώσει, οι σημερινοί τρεις βασικοί παρουσιαστές, προσεγγίζουν το βιβλίο από αντίστοιχες σκοπιές. H ελαστικότητα του περιεχομένου κρίνεται άκρως ωφέλιμη. Ο κάθε ένας λοιπόν εκτείνει ή συμπτύσσει το υλικό εννοιολογώντας το βάσει των διανοητικών του λειτουργιών και της κοσμοθεωρίας του. Για τον υποφαινόμενο π.χ. η προσφορά του έγκειται στην αποτύπωση και αφήγηση γεγονότων του παρελθόντος και ιδιαίτερα των οδυνηρών εμπειριών που ενίοτε ακόμη χαίνουν. Επιπλέον, το ξέθαμα και η αποτύπωση στιγμών του παρελθόντος, όπως ακριβώς συνέβησαν, αποτελεί προκείμενο της Επιστήμης της Ιστορίας, αφού η τοποθέτησή τους στη βάσανό της, η αναπαράσταση των αληθειών και αναληθειών κι εν τέλει η αποσαφήνιση των αιτιών τους, αποτρέπουν την επανάληψή τους.
Εκκινεί ο Κόκκινος αποκρυπτογραφώντας την ιστορική μοναδικότητα του Ολοκαυτώματος, μελετά τη σχέση του με τον αντισημιτισμό και το χιτλερισμό (ιδεολογίες αντίθετες στις ιδέες του Διαφωτισμού) και συντάσσει το Ολοκαύτωμα ως σύνοψη του ιστορικού τραύματος, αισθητοποιώντας την ιστορικοποίηση της μνήμης. Η χρήση αφηρημένων εννοιών για συγκεκριμένες καταστάσεις διέπει και επιφορτίζει το συλλογισμό του που συναρτάται άμεσα με το κριτικό πνεύμα της Επιστήμης. Η μνήμη τώρα, σημαντικότατη παράμετρος της Ιστορίας, ανήκει στο ιστορικό παρελθόν. Πότε ερμητικά κλειστή -όταν πρόκειται για τραυματική-, πότε φυρή και πότε διάπλατη. Στη δημόσια σφαίρα κυριαρχεί μεν το παρελθόν, ταυτόχρονα όμως κυριαρχεί φορές και η σιωπή του ή ακόμα και η άρνησή του, μεταβαίνοντας τοιουτοτρόπως απ' το ολοκαύτωμα λαών στο ολοκαύτωμα της μνήμης. Μιας μνήμης που εξελίσσεται σε μετα-μνήμη (σα να λέμε καμιά φορά αγανακτισμένη μνήμη) αφού ελλείπει η δικαίωση. Τις μνήμες συλλέγει ο Ιστορικός μέσω των προφορικών ενθυμήσεων. Δύσκολες πηγές, αφού οι αξιοπιστία τους εξαρτάται από το αισθητήριο του συλλέκτη τους και ο δαμασμός τους εν τέλει από τις ιδιαίτερες ικανότητές του, καθ' ότι ο πληροφορητής τις ενδύει ή τις εκδύει -στιγμές- με τις προσωπικές του αντιλήψεις.
Η αναμέτρηση με τα παρελθόντα, σε μια περίοδο που κυριαρχεί το παρελθόν και η άρνησή του, μετατρέπει τη λήθη ή την αμνησία σε ζωηρή ανάκληση των αναμνήσεων. Ακολουθεί η μνημοσύνη. Χρήζει αυτή πολλών αναγνώσεων και απαιτητική ανάλυση. Η μνήμη και οι ευκρινείς αναφορές σ' αυτή, συμβάλλουν όχι μονάχα στην ασφαλέστερη συνείδηση για το παρελθόν και στη λυσιτελέστερη αντιμετώπιση του παρόντος, αλλά και στην συστηματικότερη αναζήτηση του μέλλοντος.
Το Ολοκαύτωμα, με την ιστορική του μοναδικότητα, μπορεί υπόρρητα να λειτουργήσει παραδειγματικά. Εξάλλου η αφήγηση και διεκτραγώδηση του Ολοκαυτώματος δε στοχεύει μόνο στην παρουσίαση της εξόντωσης των εβραίων, αλλά κατ’ ουσία της εξουδετέρωσης του ανθρώπινου είδους. Συνήθως όμως, αντί για θύτες και θύματα η Ιστορία αφηγείται για ήρωες και θύματα. Οι επίμεμπτοι του παρελθόντος θύτες λείπουν. Και επειδή όλα αυτά, συνυπάρχουν και συγκρούονται στη δημόσια σφαίρα της Ιστορίας, η συμμετοχή της ακαδημαϊκής Ιστορίας σ’ αυτή εκτιμάται ως καίρια, αφού η τελευταία δύναται να λειτουργήσει ως κομιστής αληθινών αληθειών, αφού φορές κατισχύουν οι πλασματικές.
Συνοψίζοντας: το βιβλίο αποτελεί ερέθισμα για προβληματισμό και σκέψη, απευθυνόμενο όχι μόνο σε ακαδημαϊκό κοινό, αλλά και σε ευρύτερο. Με τις συνεχείς αναφορές στη μνήμη προστίθεται και εμπλουτίζει μια σειρά πονημάτων που περιστρέφονται γύρω από την ίδια ιδέα. Οι θεράποντες της τέχνης της Κλειούς θα βοηθηθούν στην επεξεργασία και αποτύπωση της μνήμης και δη της τραυματικής, ενώ τους λογής βιβλιογνώστες θα έλξει η ενδογενής αφήγηση, απ’ όπου θα αντλήσουν πτυχές για αξιοποίηση, ενάντιες στις στρογγυλές διατυπώσεις επ’ ωφελεία των ευκρινών συναγομένων. Επωφελές θα είναι όμως και για τους αναγνώστες του μέλλοντος -όπως και κάθε αντίστοιχο- αφού θα αποτελέσει πλούσια πηγή πληροφοριών της εποχής μας, καθ’ ότι οι Ιστορικοί είναι -πέραν από ερμηνευτές του παρελθόντος- μάρτυρες του καιρού τους και των προβλημάτων του.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου