Ομιλία εκφωνηθείσα στις 03.09.15 στα πλαίσια της επιμορφωτικής ημερίδας του ΣΣ της Ε΄ ΕΚΠΕ Κοζάνης, με τίτλο "Διαθεματικές προσεγγίσεις της σχολικής Ιστορίας"
Σκοπός του άρθρου είναι να προβάλλει και να κριτικάρει –θετικά ή αρνητικά- πτυχές της Σχολικής και Δημόσιας Ιστορίας και να τις συσχετίσει με την ακαδημαϊκή αντίστοιχη. Αδυνατώντας -ελλείψει μακρόχρονης επαφής με την τάξη- να προσεγγίσω απόλυτα κάποια πράγματα, ίσως καταφύγω και στην παρουσίαση στοιχείων που εμπεριέχουν κίνδυνο απλούστευσης και σχηματοποίησης· γι’ αυτό αιτούμαι εκ των προτέρων την επιείκειά σας. Η ανάλυση γίνεται απ’ τη σκοπιά του δρώντος Ιστορικού κι όχι απ’ αυτή του θεωρητικού της Ιστορίας ή του εκπαιδευτικού. Το σχέδιο της ομιλίας έχει μία παραγωγική διάσταση: ξεκινώντας από το γενικό, στην προκειμένη περίπτωση την Επιστήμη της Ιστορίας, εστιάζει στις αφηγήσεις της δημόσιας και εκπαιδευτικής σφαίρας.
Ας εισέλθουμε όμως στον δαίδαλο της Ιστορίας. Καταρχάς, τί είναι η Ιστορία; Καθείς την αντιλαμβάνεται διαφορετικά. Για τον μαθητή λ.χ. δεν είναι τίποτα περισσότερο από ένα βαρετό, ανούσιο, κουραστικό και αδιάφορο μάθημα. Για τους διδάσκοντες, εξαρτάται τις σπουδές τους και τις συμπάθειές τους, χωρίς βέβαια να αναφέρομαι σε ξενόγλωσσους καθηγητές που καλούνται να το διδάξουν, ενίοτε και να συγγράψουν. Φυσικά καθείς μπορεί να εκφέρει γνώμη και είναι και πρόσφορο και ποθητό. Διαφέρουν όμως τα κίνητρα και το αισθητήριο θεραπόντων της ευγενούς Ιστορίας από τα αντίστοιχα δεσμωτών της τρέχουσας ορθότητος. Το’ χε πει κι ο Πλάτων εξάλλου, κάπως πιο εύσχημα από μένα: Γνώμην δύνανται να έχουν άπαντες, γνώσιν δια να έχουν γνώμιν, έχουν; Το τι είναι η Ιστορία για τους Ιστορικούς, εδώ περιπλέκονται κάπως τα πράγματα. Για άλλους επάγγελμα, για άλλους επιστήμη. Οι τελευταίοι χωρίζονται σε αρκετές ιδεολογικές καζάρμες, που η απαρίθμησή τους, περισσότερο θα περιέπλεκε παρά θα διασκέδαζε τις απορίες. Και δεν είναι κι αυτό το θέμα. Τι είναι τελικά η Ιστορία και ποιος την ορίζει; Μα φυσικά όσοι έχουν την γνώσιν. Και ποιοι την έχουν; Αυτοί που την έχουν δοκιμάσει ή καλύτερα σπουδάσει. Για μας λοιπόν τους Ιστορικούς η Ιστορία είναι η επεξεργασμένη γνώση των ιχνών του παρελθόντος, φορές και του παρόντος και του μέλλοντος, τα οποία πραγματευόμενα έλλογα μοιάζουν πιο ευπρόσιτα.
Το παρελθόν -δηλ. ο κύριος χώρος ενασχόλησης των Ιστορικών- περιλαμβάνει όσα αντιλαμβάνεται ο Ιστορικός. Στην ουσία αποτελείται αυτό από τα πάντα, είμαστε όμως υποχρεωμένοι να επιλέξουμε, αφού είναι αδύνατο να τα αναπαραστήσουμε όλα σε ένα κείμενο. Το τι θα επιλέξουμε εξαρτάται από το χρόνο, το χώρο και τις προσλαμβάνουσες παραστάσεις μας. Η επιλογή βέβαια δεν εξαρτάται μόνο από αντικειμενικά, αλλά και υποκειμενικά κριτήρια και ο υποκειμενισμός χωρίζεται στον έντιμο και τον συσστρατευμένο. Το πώς μετασχηματίζει ο Ιστορικός το παρελθόν σε Ιστορία, εξαρτάται απόλυτα λοιπόν, από την παροντική κατάσταση. Στη θεματική της Ιστορίας σήμερα (ακαδημαϊκής και σχολικής), συμπεριλαμβάνονται η μελέτη του περιβάλλοντος, η αειφορία, η διαπολιτισμικότητα, η εικόνα του άλλου, η συλλογικότητες και ο αντιρατσισμός. Όλα αυτά όμως ακούγονται κάπως αόριστα και δύσκολα συνταιριάζονται με τη ζώσα Ιστορία.
Ο όρος Σχολική Ιστορία δε χρειάζεται ιδιαίτερη αποσαφήνιση, αφού αποτελεί παράρτημα της Δημόσιας. Η Δημόσια λοιπόν Ιστορία παράγεται και αναπτύσσεται σ’ ένα ευρύ κοινό σε αντίθεση με την ακαδημαϊκή αντίστοιχη που δύσκολα εκτείνεται έξωθεν των ακαδημαϊκών αιθουσών. Η πρώτη είναι σαφώς σημαντικότερη της δεύτερης, εφόσον ασχολείται με θέματα του οικείου περιβάλλοντός μας. Απευθύνεται σε διάφορες ομάδες και χρησιμοποιεί ως μέσο μετάδοσής της την τηλεόραση, τον τύπο και κυρίως το διαδίκτυο, από όπου οι ακαδημαϊκοί Ιστορικοί απουσιάζουν αδιάλλακτα. Οι δάσκαλοι, κάνουν κι αυτοί δημόσια Ιστορία. Όχι ως δημιουργοί, αλλά ως διακινητές της γνώσης. Στα περισσότερα βέβαια ελληνικά ακαδημαϊκά ιδρύματα δεν πρόκειται κανείς να μάθει πώς να κάνει προφορική Ιστορία ή πώς να εξετάσει τεκμήρια που βρίσκονται γύρω του ή και πώς να σερβίρει τη γνώση. Ο λόγος; Πολλοί ακαδημαϊκοί Ιστορικοί δεν χρησιμοποιούν τέτοιες πηγές, αφού ελλείψει επαφής αδυνατούν να τις ερμηνεύσουν. Η Ιστορία χρησιμοποιείται από κυβερνήσεις, προκειμένου να κατασκευάσουν την ιστορική αλήθεια, ώστε να νομιμοποιήσουν τη δράση τους, διοχετεύοντάς την μέσω των σχολικών εγχειριδίων. Αυτή η σχολική χρήση της αποτελεί τομέα της Δημόσιας και σχετίζεται άμεσα με την πολιτική. Σε αυτό συμμετέχουν και ακαδημαϊκοί (Ιστορικοί και μη), που κάνουν έτσι Δημόσια Ιστορία. Αυτό όμως αποτελεί μόνο έναν απ’ τους τομείς της, o οποίoς είναι πολύ πλατύτερος.
Όσον αφορά τώρα στο διαδίκτυο (που προαναφέρθηκε), ποιος παράγει ιστορική αφήγηση σ’ αυτό, γιατί και με ποιον τρόπο; Προσωπικά, αδυνατώ να βρω απάντηση. Για το μόνο που είμαι σίγουρος είναι πως η πανεπιστημιακή κοινότητα λείπει. Κακώς όμως, αφού είναι η μόνη που μπορεί να νοηματοδοτήσει το παρελθόν και να βοηθήσει τους ανθρώπους να σκέφτονται διαφορετικά ή απλά να σκέφτονται. Με φαντασία όμως, όπως και ένας λογοτέχνης, ώστε αυτοί να βρίσκουν αυτό που ολοκληρώνει ένα φαινόμενο. Εξάλλου, τα πιο σοβαρά θέματα στη ζωή μας, δεν αντιμετωπίζονται καλύτερα με τη φαντασία παρά με την τυπολατρία; Η Δημόσια Ιστορία αποτελεί έναν αρκετά έσχατο όρο. Το επίθετο του όρου, περισσότερο αποκλείει παρά συγκεκριμενοποιεί, αφού στη σφαίρα της δεν ανήκει η ακαδημαϊκή αντίστοιχη. Παρόλα αυτά καταφέρνει να επηρεάσει ή να θορυβήσει, περισσότερο από κάθε άλλη μορφή Ιστορίας, ίσως αφού παράγεται από, σε και μαζί με το ίδιο κοινωνικό σύνολο. Καλύπτει πολλά πεδία και διαθέτει πάμπολλους διακινητές. Ένας είναι και η τυπική εκπαίδευση. Ουσιαστικά, την Δημόσια αποτελούν όλα όσα έχουν να αφηγηθούν κάτι για το παρελθόν και τα συλλογικά βιώματα και αφορούν σε ζητήματα εθνικά, πολιτικά, τοπικά, οικογενειακά, κ.ά.
Το βασικό πρόβλημα αποτελεί η σύμπλευσή της με την πολιτική ορθοφροσύνη. Αν και φορές λειτουργεί αναθεωρητικά, καταλήγει ως στρογγυλεμένη ή προκρούστεια Ιστορία. Το παρελθόν, αν και πεπερασμένο, είναι άκρως ευμετάβλητο, κάποτε και μεταμορφώσιμο. Μένει επ’ άπειρον ατελώς κατεργασμένο, δεικνύοντας έτσι την αδήριτη ανάγκη συνεχούς επαναπροσέγγισής του με νέες έρευνες, ερωτήματα και ερμηνείες, που σχετίζονται απόλυτα με το βιωμένο παρόν. Κατά καιρούς όμως, αυτή η αναπλαισίωση, οδηγεί σε έωλα συμπεράσματα, που ξεγλιστρούν κι εκλύονται και μέσω της εκπαίδευσης. Κι όταν μάλιστα εγγίζει τα όρια της προπαγάνδας, γίνεται επίφοβη -ειδικά όταν απευθύνεται σε μαθητές-, με στόχο την αλλαγή της εντύπωσής τους για γεγονότα του παρελθόντος, κάτω από το χαριτωμένο σλόγκαν της πολυπολιτισμικότητος κι άλλων εξ Εσπερίας διακομισμένων όρων. Η Ιστορία σήμερα παίζει το ρόλο της αγωγής του πολίτη κι όχι της δημιουργίας του ανθρώπου που είναι και ο υπέρτατος σκοπός της Επιστήμης. Αξιολογεί παρά εξηγεί, ενώ κάπου κάπου παραχαράσσει προτιμώντας τις στρογγυλές διατυπώσεις, από τα ευκρινή συναγόμενα.
Πρωτεύον σκοπούμενο του κειμένου δεν είναι να δώσει απαντήσεις -δύσκολο να γίνει σε μερικές αράδες αυτό- αλλά να εγείρει ερωτήματα και να δώσει ερεθίσματα για λογικούς συνειρμούς και στοχασμούς, περισσότερα απ’ όσα πιθανόν ήδη τριβελίζουν τον λογισμό σας.
Ας εισέλθουμε όμως στον δαίδαλο της Ιστορίας. Καταρχάς, τί είναι η Ιστορία; Καθείς την αντιλαμβάνεται διαφορετικά. Για τον μαθητή λ.χ. δεν είναι τίποτα περισσότερο από ένα βαρετό, ανούσιο, κουραστικό και αδιάφορο μάθημα. Για τους διδάσκοντες, εξαρτάται τις σπουδές τους και τις συμπάθειές τους, χωρίς βέβαια να αναφέρομαι σε ξενόγλωσσους καθηγητές που καλούνται να το διδάξουν, ενίοτε και να συγγράψουν. Φυσικά καθείς μπορεί να εκφέρει γνώμη και είναι και πρόσφορο και ποθητό. Διαφέρουν όμως τα κίνητρα και το αισθητήριο θεραπόντων της ευγενούς Ιστορίας από τα αντίστοιχα δεσμωτών της τρέχουσας ορθότητος. Το’ χε πει κι ο Πλάτων εξάλλου, κάπως πιο εύσχημα από μένα: Γνώμην δύνανται να έχουν άπαντες, γνώσιν δια να έχουν γνώμιν, έχουν; Το τι είναι η Ιστορία για τους Ιστορικούς, εδώ περιπλέκονται κάπως τα πράγματα. Για άλλους επάγγελμα, για άλλους επιστήμη. Οι τελευταίοι χωρίζονται σε αρκετές ιδεολογικές καζάρμες, που η απαρίθμησή τους, περισσότερο θα περιέπλεκε παρά θα διασκέδαζε τις απορίες. Και δεν είναι κι αυτό το θέμα. Τι είναι τελικά η Ιστορία και ποιος την ορίζει; Μα φυσικά όσοι έχουν την γνώσιν. Και ποιοι την έχουν; Αυτοί που την έχουν δοκιμάσει ή καλύτερα σπουδάσει. Για μας λοιπόν τους Ιστορικούς η Ιστορία είναι η επεξεργασμένη γνώση των ιχνών του παρελθόντος, φορές και του παρόντος και του μέλλοντος, τα οποία πραγματευόμενα έλλογα μοιάζουν πιο ευπρόσιτα.
Το παρελθόν -δηλ. ο κύριος χώρος ενασχόλησης των Ιστορικών- περιλαμβάνει όσα αντιλαμβάνεται ο Ιστορικός. Στην ουσία αποτελείται αυτό από τα πάντα, είμαστε όμως υποχρεωμένοι να επιλέξουμε, αφού είναι αδύνατο να τα αναπαραστήσουμε όλα σε ένα κείμενο. Το τι θα επιλέξουμε εξαρτάται από το χρόνο, το χώρο και τις προσλαμβάνουσες παραστάσεις μας. Η επιλογή βέβαια δεν εξαρτάται μόνο από αντικειμενικά, αλλά και υποκειμενικά κριτήρια και ο υποκειμενισμός χωρίζεται στον έντιμο και τον συσστρατευμένο. Το πώς μετασχηματίζει ο Ιστορικός το παρελθόν σε Ιστορία, εξαρτάται απόλυτα λοιπόν, από την παροντική κατάσταση. Στη θεματική της Ιστορίας σήμερα (ακαδημαϊκής και σχολικής), συμπεριλαμβάνονται η μελέτη του περιβάλλοντος, η αειφορία, η διαπολιτισμικότητα, η εικόνα του άλλου, η συλλογικότητες και ο αντιρατσισμός. Όλα αυτά όμως ακούγονται κάπως αόριστα και δύσκολα συνταιριάζονται με τη ζώσα Ιστορία.
Ο όρος Σχολική Ιστορία δε χρειάζεται ιδιαίτερη αποσαφήνιση, αφού αποτελεί παράρτημα της Δημόσιας. Η Δημόσια λοιπόν Ιστορία παράγεται και αναπτύσσεται σ’ ένα ευρύ κοινό σε αντίθεση με την ακαδημαϊκή αντίστοιχη που δύσκολα εκτείνεται έξωθεν των ακαδημαϊκών αιθουσών. Η πρώτη είναι σαφώς σημαντικότερη της δεύτερης, εφόσον ασχολείται με θέματα του οικείου περιβάλλοντός μας. Απευθύνεται σε διάφορες ομάδες και χρησιμοποιεί ως μέσο μετάδοσής της την τηλεόραση, τον τύπο και κυρίως το διαδίκτυο, από όπου οι ακαδημαϊκοί Ιστορικοί απουσιάζουν αδιάλλακτα. Οι δάσκαλοι, κάνουν κι αυτοί δημόσια Ιστορία. Όχι ως δημιουργοί, αλλά ως διακινητές της γνώσης. Στα περισσότερα βέβαια ελληνικά ακαδημαϊκά ιδρύματα δεν πρόκειται κανείς να μάθει πώς να κάνει προφορική Ιστορία ή πώς να εξετάσει τεκμήρια που βρίσκονται γύρω του ή και πώς να σερβίρει τη γνώση. Ο λόγος; Πολλοί ακαδημαϊκοί Ιστορικοί δεν χρησιμοποιούν τέτοιες πηγές, αφού ελλείψει επαφής αδυνατούν να τις ερμηνεύσουν. Η Ιστορία χρησιμοποιείται από κυβερνήσεις, προκειμένου να κατασκευάσουν την ιστορική αλήθεια, ώστε να νομιμοποιήσουν τη δράση τους, διοχετεύοντάς την μέσω των σχολικών εγχειριδίων. Αυτή η σχολική χρήση της αποτελεί τομέα της Δημόσιας και σχετίζεται άμεσα με την πολιτική. Σε αυτό συμμετέχουν και ακαδημαϊκοί (Ιστορικοί και μη), που κάνουν έτσι Δημόσια Ιστορία. Αυτό όμως αποτελεί μόνο έναν απ’ τους τομείς της, o οποίoς είναι πολύ πλατύτερος.
Όσον αφορά τώρα στο διαδίκτυο (που προαναφέρθηκε), ποιος παράγει ιστορική αφήγηση σ’ αυτό, γιατί και με ποιον τρόπο; Προσωπικά, αδυνατώ να βρω απάντηση. Για το μόνο που είμαι σίγουρος είναι πως η πανεπιστημιακή κοινότητα λείπει. Κακώς όμως, αφού είναι η μόνη που μπορεί να νοηματοδοτήσει το παρελθόν και να βοηθήσει τους ανθρώπους να σκέφτονται διαφορετικά ή απλά να σκέφτονται. Με φαντασία όμως, όπως και ένας λογοτέχνης, ώστε αυτοί να βρίσκουν αυτό που ολοκληρώνει ένα φαινόμενο. Εξάλλου, τα πιο σοβαρά θέματα στη ζωή μας, δεν αντιμετωπίζονται καλύτερα με τη φαντασία παρά με την τυπολατρία; Η Δημόσια Ιστορία αποτελεί έναν αρκετά έσχατο όρο. Το επίθετο του όρου, περισσότερο αποκλείει παρά συγκεκριμενοποιεί, αφού στη σφαίρα της δεν ανήκει η ακαδημαϊκή αντίστοιχη. Παρόλα αυτά καταφέρνει να επηρεάσει ή να θορυβήσει, περισσότερο από κάθε άλλη μορφή Ιστορίας, ίσως αφού παράγεται από, σε και μαζί με το ίδιο κοινωνικό σύνολο. Καλύπτει πολλά πεδία και διαθέτει πάμπολλους διακινητές. Ένας είναι και η τυπική εκπαίδευση. Ουσιαστικά, την Δημόσια αποτελούν όλα όσα έχουν να αφηγηθούν κάτι για το παρελθόν και τα συλλογικά βιώματα και αφορούν σε ζητήματα εθνικά, πολιτικά, τοπικά, οικογενειακά, κ.ά.
Το βασικό πρόβλημα αποτελεί η σύμπλευσή της με την πολιτική ορθοφροσύνη. Αν και φορές λειτουργεί αναθεωρητικά, καταλήγει ως στρογγυλεμένη ή προκρούστεια Ιστορία. Το παρελθόν, αν και πεπερασμένο, είναι άκρως ευμετάβλητο, κάποτε και μεταμορφώσιμο. Μένει επ’ άπειρον ατελώς κατεργασμένο, δεικνύοντας έτσι την αδήριτη ανάγκη συνεχούς επαναπροσέγγισής του με νέες έρευνες, ερωτήματα και ερμηνείες, που σχετίζονται απόλυτα με το βιωμένο παρόν. Κατά καιρούς όμως, αυτή η αναπλαισίωση, οδηγεί σε έωλα συμπεράσματα, που ξεγλιστρούν κι εκλύονται και μέσω της εκπαίδευσης. Κι όταν μάλιστα εγγίζει τα όρια της προπαγάνδας, γίνεται επίφοβη -ειδικά όταν απευθύνεται σε μαθητές-, με στόχο την αλλαγή της εντύπωσής τους για γεγονότα του παρελθόντος, κάτω από το χαριτωμένο σλόγκαν της πολυπολιτισμικότητος κι άλλων εξ Εσπερίας διακομισμένων όρων. Η Ιστορία σήμερα παίζει το ρόλο της αγωγής του πολίτη κι όχι της δημιουργίας του ανθρώπου που είναι και ο υπέρτατος σκοπός της Επιστήμης. Αξιολογεί παρά εξηγεί, ενώ κάπου κάπου παραχαράσσει προτιμώντας τις στρογγυλές διατυπώσεις, από τα ευκρινή συναγόμενα.
Πρωτεύον σκοπούμενο του κειμένου δεν είναι να δώσει απαντήσεις -δύσκολο να γίνει σε μερικές αράδες αυτό- αλλά να εγείρει ερωτήματα και να δώσει ερεθίσματα για λογικούς συνειρμούς και στοχασμούς, περισσότερα απ’ όσα πιθανόν ήδη τριβελίζουν τον λογισμό σας.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου